Kürt kültürünün, edebiyatının, sanatı ve bilimlerinin tarihi, birçok önemli ilki içinde barındırıyor. Bu ilkler, Kürt halkının kendine özgü kimliğini yüzyıllar boyunca nasıl şekillendirdiğini ve toplumsal, kültürel, sanatsal alanlardaki katkılarını gözler önüne seriyor.
Hem geçmişin izlerini taşıyan hem de modern dünyada önemli yer edinmiş bu ilkler, Kürtlerin tarihsel yolculuklarında atılan adımları ve pek çok alanda ulaşılan başarıları simgeliyor. Bu yazıda, Kürt tarihinin farklı alanlarındaki ilkleri detaylı bir şekilde inceleyeceğiz.
KÜRT EDEBİYATININ İLK YAZILI ÖRNEĞİ
Kürt edebiyatı, M.Ö. 330 yılında Baraboz tarafından yazılan ilk Kürtçe şiirle yazılı tarih sahnesine giriş yapmıştır. Bu eser, Kürtlerin antik dönemdeki sanatsal ifade biçimlerinin güçlü bir yansımasıdır.
KLASİK KÜRT EDEBİYATI VE ŞAİRLERİ
Klasik Kürt edebiyatında İslamî dönemin ilk şairleri olarak Baba TahirêHemedanî ve EliyêHeriri öne çıkar. Bu dönemde eser veren bu isimler, Kürt dilinin zenginliğini şiirlerinde sergilemiştir.
İLK DENGBÊJ VE KADIN SANATÇI
Kürt müziği ve hikâye anlatıcılığı geleneğinde, ilk bilinen dengbêjEvdalêZeynikê, ilk kadın dengbêj ise Sovyetler Birliği'nde yaşamış olan SusikaSimo’dur. Bu isimler, sözlü edebiyatın temellerini atmıştır.
NESİRDE VE TASAVVUFTA İLK İSİMLER
Nesir türünde eser veren ilk Kürt yazar ElîDînewerî’dir. Eserlerini bilimsel konularda ve Arapça kaleme almıştır. Tasavvufta ise MelayêCizîrî, Kürt edebiyatının öncülerindendir.
İLK KÜRT ROMANI VE TİYATROSU
Edebiyatta Kürtçe yazılan ilk roman "ŞivanêKurd", ErebêŞemo tarafından kaleme alınmıştır. Kürt tiyatrosunun ilk eseri ise 1872 yılında yazılan "Ecel-i Kaza"dır.
MODERN KÜRT EDEBİYATININ TEMSİLCİLERİ
Kürtçenin modern anlamdaki ilk şairlerinden biri olan Abdullah Goran, eserlerinde Halepçe’nin edebi izlerini taşır. Modern dönemde Kürt edebiyatının zenginleşmesinde önemli bir rol oynayan isimlerden biridir.
KÜRT EDEBİYATINDA ÖNEMLİ İLKLER
1. İslam öncesi Kürt Edebiyatı’nın ilk yazılı örneği: Bilinen ilk Kürtçe şiir, M.Ö. 330 yılında Baraboz tarafından yazılmıştır.
2. Klasik Kürt Edebiyatı’nın ilk şairleri: Baba TahirêHemedanî (Uryan) ve EliyêHeriri.
3. Kürtlerin adı bilinen ilk dengbêji: EvdalêZeynikê (Van-Mikis).
4. İlk Kürt kadın dengbêji: SusikaSimo (Eski Sovyetler Birliği).
5. Nesir alanında eser veren ilk Kürt yazar: ElîDînewerî (820-895).
6. İlk Kürt edebiyatçısı: Hewlêrli İbn Xalikan (Enver Mayi’nin görüşü).
7. İlk Kürt tasavvufçusu: MelayêCizîrî (1570-1640).
8. Milli temalı ilk şair: EhmedêXanî (1651-1706).
9. İlk Kürtçe sözlük: EhmedêXanî’nin"NubîharaBiçûkan" eserindeki bir bölüm.
10. İlk Kürtçe gramer kitabı: Ali Teremoxî (16. yüzyıl).
11. Coşku ve heyecan şiirleriyle tanınan ilk Kürt şair: FeqîyêTeyran (1390-1660).
12. İlk Kürtçe Mevlit: MelayêBatê (1417-1491).
13. Latince yayımlanan ilk Kürt dergisi: Hawar dergisi, Celadet Bedirxan (1930).
14. Eserleri günümüze ulaşan ilk Kürt kadın yazarlar: Mah Şeref Erdelanî ve MîhrîbanaBerwarî (1814-1865).
15. Bilinen ilk Kürt tiyatro eseri: Ecel-i Kaza, Ebuzziya Mehmet Tevfik (1872).
16. İlk Kürt gazetesi: Kürdistan (22 Nisan 1898, Kahire).
17. Modern matbaada yayımlanan ilk Kürtçe kitap: Mewlîdê Nebî (1899, Diyarbakır Litografya Basımevi).
18. İlk Kürt cemiyeti: Kürdistan Azm-i Kavî Cemiyeti (1900, İstanbul).
19. İlk Kürt kadın cemiyeti: Kürt Teali Nisvan Cemiyeti (1919, İstanbul).
20. İlk Kürt öğrenci cemiyeti: Kürt Talebe Cemiyeti (Hêvî) (1912, İstanbul).
21. İlk modern Kürt tiyatro metni: Memê Alan, EbdurrehimRehmîyêHekarî (1918).
22. İlk Kürtçe piyes: BirînaReş (Kara Yara), Musa Anter (1959, Harbiye Askeri Cezaevi).
23. Türk tiyatro ve sinemasında Kürt karakterlerin işlendiği ilk oyun: Deprem ve Zulüm (1977).
24. Oscar’a aday gösterilen ilk Kürt filmi: ŞîwenîBefir.
25. İlk Kürt romanı: ŞivanêKurd, ErebêŞemo.
26. "Mem û Zîn" eserini Fransızca’ya çeviren ilk kişi: Dr. Nurettin Zaza (1988).
27. Türkiye’de ilk Kürtçe klibi çeken sanatçı: Ferhat Tunç.
28. İlk Kürt filmi: Zerê (1926).
29. İlk Kürtçe çizgi roman: MirinaJaro (Jaro’nun Ölümü), yazan MamêElî, çizen Levent Özkan.
30. Kürt çocuklarının ilk çizgi roman karakteri: Guldexwîn, yazan İbrahim Sediyani, çizen Zişan Özeke (21 Mart 2012).
31. İlk Kürt Film Günleri: Almanya’nın Köln kentinde, 30 Eylül 2006.
32. Kürdistan’a matbaanın ilk gelişi: 1856, Erzurum.
33. İlk Kürt matbaası: Kürdistan Gazetesi Matbaası (1898, Kahire).
34. Modern anlamdaki ilk Kürt matbaası: HuseyînHuznîMûkriyanî (1915, Halep).
35. Yasal olarak çıkan ilk Kürt gazetesi: Kürt Teâvun ve Terakki Gazetesi (1908, İstanbul).
36. İlk Kürt yayıncılığı: Roja Teze gazetesi (1921, Ermenistan).
37. İlk Kürt müzik grubu: Koma Wetan (1970).
38. Kürtlerin ilk enstitüsü: Paris Kürt Enstitüsü.
39. İlk Kürdoloji çalışması: İtalyan MaûrîzîoGarzonî’nin"Rêziman û FerhengaZimanêKurdî" eseri.
40. Kürtçe akademik dilin ilk kullanıldığı üniversite: Süleymaniye Üniversitesi (1968).
41. İlk Kürtçe hikaye: MelaMehmûdêBeyazîdî tarafından 1840’larda yazılmıştır.
42. İlk Kürtçe makale: Mardin Artuklu Üniversitesi’nin yayımladığı "Mukkadime" dergisi.
43. Modern anlamda eser veren ilk Kürt şairi: EbdullahGoran (1904-1962).
44. İlk Kürt Kütüphanesi: KitêbxanêyaKurdî (10 Ekim 1997, İsveç).
45. İlk Kürtçe Bitki Adları Sözlüğü: Mehmet Fırat’ın hazırladığı "FerhengaNavênRivekênBiKurdî" (Şubat 2013).
Kürt edebiyatı, binlerce yıllık tarihi boyunca pek çok ilke imza atmış ve bu ilkler, Kürt kültürünün edebi zenginliğini ortaya koymuştur. Baraboz’dan Abdullah Goran’a, "Ecel-i Kaza"dan "ŞivanêKurd"a kadar uzanan bu tarih, kültürel mirasın yaşayan bir kanıtıdır.