Tarihi ve kültürel zenginliği ile ünlü illerimizden Diyarbakır’ın birok tarihi ve kültürel güzelliği bulunuyor. Bu yapılardan en çok bilineni ise Yanık Çarşı.
Diyarbakır’ın tarihi sembollerinden biri olan Tarihi Yanık Çarşı, geçmişte yaşadığı yıkımlara rağmen günümüzde de ayakta kalmaya devam ediyor. Yerel ürünlerin uygun fiyatlarla ve en kaliteli şekilde satın alınabileceği bu çarşı, kentin en eski alışveriş merkezi olarak biliniyor.
Peki Yanık Çarşı’nın hikayesi nedir? İşte detaylar…
Yanık Çarşı (Çarşîya Şewitî) Hikayesi
Kuruluşu çok eski olan Çarşiya Şewiti (Yanık Çarşı) ismini, tarihinde geçirdiği birkaç büyük yangından alır.
Kürtçe şewiti yanık anlamına geldiğinden yerel halk Yanık Çarşı'ya "Çarşiya Şewiti " de demektedir. Buğday ve sipahi pazarını da içinde barındıran yüzlerce dükkandan oluşan bir alışveriş merkezi olan Yanık Çarşı, halkın sık sık gitmeyi tercih ettiği yerlerden biridir.
1655 tarihinde önemli seyyah Evliya Çelebi ve 1815 tarihinde ünlü gezgin F.S. Buckingam, Diyarbakır'ın çarşıları hakkında önemli araştırmalar yapmış ve bilgiler vermiştir.
Buckingam’ın çalışmalarında geçen bir kesitte;
“Pazar da ahşap yapılı dükkânlarbakımlı olup, imalatçıların başlıca hammaddelerini ipek ve pamuk oluşmaktadır. Şehrin çarşı esnafı; şal, el yapımı aletleri, her renkten pipolar, altın, gümüş tabakalar yaparlar.1500 tezgâh şal üretimi, 500 tezgâh pamuk baskıcısı, 300 deri imalatçısı, 100 demirci ve 50 pipo yapımcısı vardır. Diyarbekir ilaç dışında bütün ihtiyaçlarını kendi kaynaklarından sağlar.”
cümleleri bulunur.
Çarşı, 1895 ile 1914 yılları arasında iki önemli yangın geçirir, ancak bu yangınların çıkma nedenleri bilinmiyor. İlk yangın, 1895 yılında çıkıyor ve üç gün içinde Diyarbakır'da yüzyıllar süren ticareti ve sanayi varlığı tamamen yok ediyor.
O tarihe kadar her meslek grubunun, mesela; Muhacirler, Helvacılar, Çilingirler, Demirciler, Neccarlar, Mutaflar, Aşçılar ve Eskiciler gibi kendi icatlarını yürüttükleri bu alışveriş merkezinin adı bu yangından sonra Kürtçe "Çarşîya Şewiti" (yanık çarşı) olmuştur.
Bu bahsettiğimiz büyük yangında kentin tüm hububat ihtiyacının karşılandığı Saman Pazarı, Kazancılar, Kürkçüler, Saraçlar ve Uzun Pazar veya Uzun Çarşı içindeki tüm hanlar, dükkanlar ve iş yerleri üç gün boyunca için için yanmış ve herhangi bir müdahale yapılmamıştır.
1895 yılında ittihatçılar Diyarbakır Valisi Sırrı Paşa'yı görevden alır. Sicili pekiyi olmayan ve özellikle gayrimüslimlere kötü davranan Halep Valisi Selanikli Enis Paşa yerine gelir. Bu valinin gelişiyle birlikte, gayrimüslimlerle ilgili yanlış bilgiler ve sorunlar ortaya çıkmaya başlar.
Bu zor günlerden birinde çarşıda yangın çıkmıştır. Çarşı esnafının büyük çoğunluğunun Ermeniler, Süryaniler, Keldaniler ve Yahudiler olması ise dönemin en önemli bir detaylarından biri. Bu dönemde, çarşı uzun süre kullanılamaz hale gelir.
Sur halkı, vali değiştikten sonra çarşıyı kendi çabalarıyla onarır. O günden bugüne, insanlar Çarşıya "Çarşîya Şewiti" ismini vererek kullanmaya başladılar.
1914 Yangını
Yirmi yıl aradan sonra Çarşiya Şewiti yine benzer bir yangınla karşı karşıya kalır.18 Ağustos 1914'te Dr. Reşit Diyarbakır şehrinin valisi olarak atanır.
19 Ağustos 1914 gece yarısı, Vali Dr. Reşit göreve geldiğinin ikinci günü çarşının kuzeyinde yer alan zahire pazarında yangın başlar.
Çok sayıda işletme yangına yenik düşüp kül olur. 1895'te tekrarlanan bu yangın daha da kötü sonuçlara neden olur. Çarşının yıkılmış olan hali üç yıl boyunca yerinde kalır ve ardından yeniden inşa süreci başlamıştır.
1895 ve 1914 yıkımından sonra, özellikle "Sur Olayları" döneminde, Çarşiya Şewiti bu kez de ekonomik yıkım yaşamasına rağmen, yapılan restorasyonlardan sonra varlığını sürdürmeyi önemli ölçüde başarmıştır. Tarihsel kimliği ve otantikliği büyük ölçüde değişse de yine de şehrin tarihi dokusunu ziyaretçilerine yansıtmaya devam etmektedir.
Yanık Çarşı Nerede?
Bir önceki başlığımızda Yanık Çarşı’nın tarihinden, atlattığı badirelerden ve nasıl Yanık Çarşı ismini aldığından bahsettik. Siz de bu ünlü Yanık Çarşı’yı ziyaret etmek isterseniz, çarşının konumunu sizlerle paylaşalım.
Yanık Çarşı (Çarşiya Şewiti), Diyarbakır’ın Sur ilçesinde Cami Kebir, Cendere Sokak’ta yer alır. Çarşiya Şewiti, Ulu Cami'nin yan tarafından başlar, Balıkçılar Başı ve Melik Ahmet Caddesine kadar uzanır.
