Nepotizm tabiri aslında Türkçemizde karşılığı olan bir tabir, ancak daha çok "adam kayırmacılık" veya "ahbap-çavuş ilişkisi" gibi deyimlerde kendine yer buluyor. Bunun yanı sıra "torpil" gibi benzetmeler de nepotizm ne demek sorusunun cevabını kelime düzeyinde karşılıyor.
Peki tam olarak nepotizm ne demek? Neden geçen yıl bu tabir dünyanın gündemine oturdu? Dünya üstündeki nepotizm örnekleri neler? Bilmek isteyeceğiniz her şeyi yazımızda derledik.
Nepotizm Ne Demek?
Nepotizm kısaca tanımlamak gerekirse bir kişinin direkt şahsi emellerine ve duygularına dayanarak ayrımcılık yapmasıdır. Nepotizm ne demek sorusuna Türkçe karşılığı olan "kayırmacılık" kelimesiyle cevap verebiliriz.
Nepotizm sözcüğü İngilizce "nephew" kelimesinden gelmektedir. Nephew kelimesi Türkçe'de "yeğen" demektir, yani tabirin ilk ortaya çıkışı daha çok akrabalara yapılan pozitif ayrımcılıktan gelmektedir. Bunun yanı sıra Latince bir sözcük olan "Nepot" kelimesinin de kelime kökeni kabul edilebileceği söylenmektedir.
Tabir ilk olarak Rönesans'tan önce ortaya çıkmıştır. O dönem görev yapan Papa'lar, niteliklerine ve eğitimlerine bakmadan yeğenleri için üst düzey pozisyonlar ayarlamaktalardı. Elbette bu durum kiliseler için tam bir yıkıma yol açtı, işin ehli olmayan insanlar verilen görevleri yerine getiremedi ve günün sonunda kiliseye duyulan güven fazlasıyla azaldı.
Nepotizm tabirinin birkaç ayrı dalı da bulunmaktadır. Kronizm ne demek, Klientalizm ne demek sorularını soran biri aslında üstü kapalı olarak Nepotizm tabirini araştırıyor demektir.
- Eş-dost kayırmacılığı: Kronizm
- Siyasal ve dinsel kayırmacılık: Patronaj
- Seçmen kitlelerine yönelik kayırmacılık: Klientalizm
Nepotizm son dönemde dünya çapında büyük bir problem konumunda. Dünya nüfusunun artmasının ve iş olanaklarının sürekli azalmasının ardından pek çok mevkii sahibi, nüfuz güçlerini kullanarak yakınlarını veya akrabalarını belli pozisyonlara getiriyorlar.
Bu durum, işin ehli olabilecek, iş hakkında bilgi sahibi, işe yetkinliği olan, hatta üniversite eğitimini tamamlamış insanların hak ettiklerini alamamasına sebep olabiliyor. Nitekim nepotizm nedeniyle konu hakkında bilgisi olmayan pek çok kişi aile bağları veya kişisel bağlantıları sayesinde hak etmedikleri pozisyonları kapabiliyor.
Ne yazık ki ülkemiz de nepotizm sorunundan fazlasıyla çekmekte. Sosyal medyada her gün bir belediye veya devlet dairesinde mevkii sahipleriyle aynı soyadı taşıyan kişilerin atanmasıyla ilgili haberler görüyoruz.
Biraz araştırıldığında bu durumun tesadüf olmadığını veya soy isim benzerliği gibi bir yanlış anlaşılma da yaşanmadığı görülüyor. Hangi görüşten veya hangi sınıftan olursa olsun, her kesim için nepotizm can sıkmaya devam ediyor.
Nepotizm Ne Demek TDK Karşılığı
Türk Dil Kurumu'nun online sözlüğüne baktığımızda Nepotizm tabirinin şu şekilde tanımlandığını görüyoruz:
- Akraba ve yakın arkadaşları kayırma.
Kayırmacılık Nasıl Olur?
Argoda ve halk arasında "torpil" diye de geçen kayırmacılık bahsettiğimiz üzere çok büyük bir sorun. Bu sorunun en büyük sebebi, her tür kayırmacılığın çok kolay bir şekilde gerçekleşiyor olması.
Kayırmacılık nedir diye araştırdığımızda gördüğümüz ilk şey çoğunlukla mevkii sahibi insanlar oluyor. Bu insanlar, alt kademelere nüfuz gücüyle, üst kademelere ise bağlantı yollarıyla etki edebiliyorlar.
Ellerindeki imkanları kullanan mevkii sahipleri, kendi çevrelerinden herhangi bir itiraz görmeden tanıdıklarını veya akrabalarını kolayca işe alabiliyorlar. Nitekim alt kademeden kimse bu duruma ses çıkaramıyor, üst kademedekiler ise bizzat kendileri işin içinde oluyor.
Bu sayede zaman zaman boş pozisyonlar için ilan dahi açılmadan o pozisyon tanıdıklarla dolduruluyor. Hatta ve hatta zaman zaman çok özel koşullar isteyen, tabiri caizse "kişiye özel" ilanlar bile açılabiliyor.
Dolayısıyla kayırmacılık kolayca gerçekleştirilebilen fakat çözümü zor bir sorun olarak hepimizi yakından ilgilendiriyor ve etkiliyor.
Nepotizm Örnekleri: Hollywood'da Kayırmacılık Tartışması
Nepotizm ne demek sorusu 2022 yılının sonları ve 2023 yılının başları gibi tüm dünyanın gündemindeydi. Bunun sebebi ise sanat çevrelerinde patlayan bir tartışma.
19 Aralık 2022 tarihinde dünyaca ünlü magazin sitelerinden Vulture, oldukça uzun bir yazı yayınladı. Bu yazı, Hollywood içindeki aile ve arkadaş çevrelerini, herkesin birbirine nasıl bağlı olduğunu ve işin kayırmacılık boyutuna nasıl vardığını gözler önüne sermekteydi.
Yazının bizlere gösterdiği bir durum vardı. 1920'lerde başlayan Hollywood, artık dördüncü nesline giriş yapmakta. Dolayısıyla önceden sadece ebeveyn-çocuk şeklinde başlayan adam kayırmacılık, artık uzaktan kuzen seviyesine ulaşmış vaziyette.
Akraba ilişkileri sayesinde Hollywood'a giriş yapan ve ne olursa olsun iş bulabilen insanlara verilen isimse "nepo baby", yani "kayrılmış çocuk".
Birkaç örnekle Hollywood'daki durumu açıklayalım:
- Şu anda Stranger Things dizisinin başrolleri arasında yer alan Maya Hawke, 1990'ların ünlü oyuncuları Ethan Hawke ve Uma Thurman'ın kızı. Kendisi 19 yaşından bu yana sektörde yer edinebilmekte.
- Şu anda The Boys dizisinin başrolleri arasında yer alan Jack Quaid, 1980'lerin ünlü oyuncuları Dennis Quaid ve Meg Ryan'in oğlu. Kendisi sektöre Açlık Oyunları filminde yan bir rolle giriş yapmıştı.
- Ünlü oyuncu ve şarkısı Miley Cyrus, folk müzik sanatçısı Billy Ray Cyrus'un kızıdır. 1970'lerin ünlü folk sanatçısı Dolly Parton ise kendisinin vaftiz annesidir. Miley Cyrus dokuz yaşından bu yana ekranlarda yer edinmekte.
- Nicolas Cage, The Godfather ve Apocalypse Now gibi efsane filmlerin yönetmeni Francis Ford Coppola'nın yeğenidir.
- Grinin Elli Tonu film serisinin başrol oyuncusu Dakota Johnson'un annesi Melanie Griffith, babası Don Johnson gibi ünlü oyuncular, Dahası, Melanie Griffith'in annesi de 1950'lerin unutulmaz oyuncularından Tippi Hedren. Üç nesil bir nepotizm var karşımızda.
- 1970'lerde kült müzik grubu Genesis'in bateristliğini yapan, 1980'lerde ise solo kariyeriyle ünlenen müzisyen Phil Collins'in kızı Lily Collins, Emily In Paris dizisinin başrol oyuncusuydu.
Vulture'un listesi oldukça uzun, ancak ana fikir şu: an itibariyle piyasada gördüğümüz oyuncuların çoğu -ne kadar yetenekli olurlarsa olsunlar- sektöre girişlerini aile bağları sayesinde gerçekleştirmiş vaziyetteler.
Yani aslında çoğunlukla devlet kademelerine ait bir kusur olarak bildiğimiz nepotizm, artık sanat ve medya çevrelerine dahi fazlasıyla sıçramış durumda.
Kronizm ve Klientalizm Nedir?
Yazımızın ilk başlarında da bahsettiğimiz üzere Nepotizm ne demek sorusunun cevapları arasında Kronizm ve Klientalizm gibi alt dallar da yer alıyor.
Kronizm aslında en çok gördüğümüz adam kayırmacılık türü vaziyette. Türkçede "ahbap çavuş ilişkisi" olarak bildiğimiz Kronizm, birbiriyle sağlam bağlara sahip iki kişinin söz konusu durum ne olursa olsun birbirini korumasıdır.
Örneğin mevki sahibi B kişisinin tanıdığı A kişisi, C kişisine bir haksızlık yaptı. B kişisi ve A kişisi arasındaki ilişki, C kişisinin yaşadığı haksızlığın sümen altı edilmesine sebep olabilir. Bu durum kronizm olarak adlandırılıyor.
Klientalizm ise daha çok siyasi bir tabir. Tanım olarak, güç sahiplerinin kendilerini o mevkilere getiren kitleleri ödüllendirilmesi olarak anlatılabilir.
Örneğin iktidara gelen bir siyasi partinin önemli görevler için kendi partisine oy vermiş veya o parti için çalışan insanlara öncelik vermesi tipik bir Klientalizm örneğidir.
