Diyarbakır tarihi bir şehir, ama sadece Türkiye'nin veya Anadolu'nun değil, tüm dünyanın en eski şehirlerinden birisi. Sadece bilinen tarihi 4.000 yıllık olan Diyarbakır, onlarca medeniyete de ev sahipliği yaptı ve birkaç kez isim de değiştirdi. Şehrin tarihini araştıranlar da arama motorlarında "Diyarbakır eski adı neydi" şeklinde sorularla karşımıza çıkmaktadır.
Diyarbakır'dan bahsedilirken bugün dahi pek çok vatandaş şehrin eski ismini kullanıyor. Şehrin önde gelen spor takımı bu ismi taşıyor. Kültürel alanda bu eski isim yine öne çıkıyor. Kısacası şehir hem Diyarbakır ismini benimsemiş, hem de eski ismi belleğinden söküp atmamış vaziyette.
Diyarbakır Eski Adı Nedir?
Diyarbakır bahsettiğimiz üzere binlerce yıllık tarihe sahip bir şehir. Medeniyetlerin beşiği olarak bahsettiğimiz Mezopotamya bölgesinin en eski kentlerinden olan Diyarbakır, ismine layık olarak onlarca medeniyete, millete ve halka ev sahipliği yapmıştır.
Doğal olarak, şehir eskiden taşıdığı medeniyetlerin ruhuna uygun isimleri taşımış ve sık sık isim değişikliklerine maruz kalmıştır.
Güncel olarak baktığımızda Diyarbakır eski adı olarak Amed gösterilebilir. Amed ismi Diyarbakır şehir merkezini tanımlamak için kullanılmaktaydı.
Bu isim 1867 yılına kadar sık sık kullanılsa da sonrasında yavaştan ismini Diyarbekir'e bırakmıştır. Diyarbekir ismi de Cumhuriyet döneminde Diyarbakır'a dönüşmüştür.
Elimizdeki bilgilere baktığımızda Amed ismi ve Diyarbekir ismi arasında herhangi bir kardeşlik yok. Ortak bir kök sözcüğü de paylaşmıyorlar.
Peki günün sonunda Amed ismi nasıl yerini Diyarbekir'e ve nihayetinde Diyarbakır'a bıraktı? Detaylar geliyor...
Diyarbakır Eski İsimleri Tarihi
Diyarbakır şehri bahsettiğimiz üzere onlarca farklı isme ev sahipliği yapmıştır. Ancak bu isimlerin pek çoğu günümüze ulaşamamış vaziyette.
Şehrin bilinen en eski ismi Milattan Önce (MÖ) 200 yılından kalma bir tarihi eser sayesinde günümüze kadar geldi. Asur hükümdarı Adad-Nirari'ye ait olan bir kılıcın kabzasında şehrin ismi yazılıydı.
Çeviribilimcilere göre kabzada ya Amid, ya da Amidi yazmaktadır. Bu isim günümüzde de kullanılan Amed ismine oldukça yakındır.
Milattan Sonra Roma ve Bizans kaynaklarına bakıldığında şehrin ismi yine bu kök üzerinden ilerlemiştir. Kaynaklarda şehrin ismi "Amid, O'Mid, Emit ve Amide" şeklinde birkaç farklı şekilde kullanılmıştır. Bunun yanı sıra Ermeni hükümdarlığı altında Tigranagerd isminin kullanıldığını da görüyoruz.
İslamiyet'in yayılışı esnasında fethedilen şehirlerden biri de Diyarbakır oldu. Buraya yerleşen Müslüman Araplar Bekr kabilesinden gelmektelerdi. Kabile liderleri, fethettikleri bu şehre "Diyaru Bekr" yani "Bekr kabilesinin yurdu" ismini vererek yeni evlerini sahiplendiler.
Zaman içinde Diyaru Bekr ismi Diyarbekir'e evrildi, ancak bu isim daha çok şehrin etrafındaki bölgeyi tanımlamak için kullanıldı. Şehir merkezi ise Amed veya Amid isimleriyle anılmaktaydı.
1867 yılında Diyarbekir bizzat Osmanlı Devleti tarafından vilayet haline getirildi. Şehir merkezi de bu dönemde Amid yerine Diyarbekir olarak anılmaya başlandı.
Türkiye Cumhuriyeti'nin ilk yıllarında Diyarbekir ismi kullanımda kaldı. 1937 yılında bölgeye ziyaret gerçekleştiren Mustafa Kemal Atatürk, şehrin ismiyle ilgili çalışma gerçekleştirilmesi için Türk Dil Kurumu'na bir telgraf gönderdi.
Atatürk'ün telgrafında şu ifadeler yer aldı:
Diyarbekir şehrinin isminin etimolojisine dair etüt var mıdır? Esasta bu şehrin ismi 'Bakır memleketi' manasına olan 'Diyarbakır' olması gerektir ve artık bu isimle tanınacaktır. Dil Kurumu'nun bu hususta Tarih Kurumu ile iş birliği yaparak, historik ve lengüistik tetkikatta bulunması emrediliyor. Balıkesir saylavı İsmail Hakkı'nın da mesai birliğine davet edilmesi faydalı olacaktır. Tetkikatın titizlikle yapılmasını ve mümkün ise neticelerin takiben bildirilmesini saygılarımla dilerim.
Bu telgraf sonrası çalışmalar ivedilikle tamamlandı ve şehir 1938 yılından itibaren Diyarbakır ismini aldı. Bölgeden gerçekten de bakır çıkmaktadır, Çermik ilçesinin Mahmudan köyünde bir maden mevcuttur.
Diyarbakır eski adı konusu özetlenecek olursa birden farklı medeniyetin birden farklı isim kullandığını görüyoruz. Şehrin orijinal ismi her ne kadar Amid veya Amidi olsa da İslamiyet'in kabulü sonrası kullanılan Diyarbekir ismi de benimsenmiştir.
Dolayısıyla günün sonunda Diyarbakır eski adı ne hususunda çalışma yaptığımızda tüm bu isimlere kültürel zenginlik olarak bakmamız gerekiyor.